Czym jest behawioryzm?
“Dajcie mi dziecko spłodzone przez dowolną parę rodziców i dajcie mi pełną kontrolę nad środowiskiem, w jakim będzie ono wzrastać – a sprawię, że wyrośnie na wybitnego uczonego, artystę, politycznego przywódcę, czy też, jeśli tylko będę tego chciał, zostanie pospolitym przestępcą“ – to słowa Johna Watsona, twórcy koncepcji behawiorystycznej. Cytat ten w pełni oddaje założenia teorii behawioryzmu, powstałej na początku XX wieku jako kontra do dotychczasowych nurtów psychologicznych. Nazwa tego kierunku pochodzi od angielskiego słowa behaviour tłumaczonego jako zachowanie, gdyż to właśnie badanie zachowań ludzi oraz zwierząt w kontekście środowiska stanowi sedno koncepcji behawiorystycznej.
Behawioryzm w psychologii
W powstaniu tego rewolucyjnego nurtu dużą rolę odegrały takie koncepcje, jak teoria ewolucji Darwina oraz eksperymenty nad warunkowaniem klasycznym rosyjskiego uczonego Pawłowa. Pokazały one, iż zachowanie zwierzęcia lub człowieka w dużej mierze jest uwarunkowane zewnętrznym środowiskiem. Potwierdza to jeden z naczelnych behawiorystów B.F. Skinner, który to uważał, że zachowanie człowieka, jego sukcesy w nauce lub pracy, jego stosunki interpersonalne oraz działalność pozazawodowa są zależne wyłącznie od uwarunkowań genetycznych oraz środowiska – rozumianego jako sytuacja rodzinna, dostępność do instytucji kulturalnych, naukowych czy też polityka. W związku z tym, podstawowym założeniem behawioryzmu jest możliwość zewnątrz sterowania człowiekiem za pomocą wzmocnień pozytywnych, czyli nagród oraz negatywnych, czyli kar pochodzących właśnie ze środowiska. Kara lub nagroda są bodźcem, dzięki któremu następuje określone zachowanie, czyli reakcja. Dlatego też behawioryzm nazywa się zamiennie teorią s-r (ang. stimulus-reaction) lub teorią bodźca-reakcji.
Charakterystyka behawioryzmu w kontekście zachowań ludzkich
A zatem jakie zachowania człowieka określane są zachowaniami behawioralnymi? Najogólniej rzecz ujmując, są to wszystkie reakcje człowieka na dany bodziec. Będą to więc zachowania społeczne, poznawcze, seksualne, organizacyjne, emocjonalne czy kompulsywne. Behawioryści uważali, że za pomocą różnego rodzaju bodźców zewnętrznych możliwe jest dowolne manipulowanie zachowaniem człowieka. Nie negowali oni istnienia wewnętrznych stanów emocjonalnych człowieka, a więc jego świadomości, sposobu myślenia, cech charakteru, a nawet uwarunkowań genetycznych. Jednakże wedle ich teorii żadne z powyższych nie wpływa na ludzkie reakcje i zachowania. A zatem, w świetle powyższych informacji, jakie są najistotniejsze cechy behawiorystyczne? Należą do nich: empiryzm, fizykalizm i pragmatyzm, a więc najogólniej cechy świadczące o zewnątrzsterowności człowieka zależnej od czynników fizycznych i środowiskowych. Ponadto dla zwolenników teorii behawioralnej istotne jest zajmowanie się istotnymi dla społeczeństwa i środowiska rzeczami, a teorie psychologiczne winny być łatwo mierzalne za pomocą obserwacji.
Behawioryzm jak każdy nurt psychologiczny czy też filozoficzny miał swoje wady i zalety, a także swoich zwolenników i przeciwników. W drugiej połowie poprzedniego wieku niektóre postulaty koncepcji behawiorystycznej zostały wyparte przez inny nurt – psychologię poznawczą. Jednak na przestrzeni kilku dziesięcioleci oba te kierunki ewoluowały i są współcześnie wykorzystane w terapii behawioralnej (inaczej behawiorano-poznawczej) przynosząc pozytywne rezultaty, potwierdzone badaniami naukowymi.
